۱. مقدمه
در دهه‌های اخیر، با گسترش فضای مجازی و ظهور پلتفرم‌های مالی غیرشفاف، کلاهبرداری‌های مبتنی بر اعتماد جمعی رشد چشمگیری یافته است. طرح‌های پانزی و شرکت‌های هرمی، دو نمونهٔ کلاسیک از این نوع سوء‌استفاده‌ها هستند که با وعدهٔ سودهای غیرعادی یا فرصت‌های شغلی سریع، سرمایه‌گذاران خرد را فریب می‌دهند. فهم تفاوت‌های ساختاری میان این دو برای تنظیم‌گری دقیق و آگاهی عمومی ضروری است.
۲. تعریف و ریشهٔ تاریخی
۲.۱. ترفند پانزی
نام این طرح از چارلز پانزی (Charles Ponzi) گرفته شده است؛ فردی که در سال ۱۹۲۰ با وعدهٔ ۵۰٪ سود در ۴۵ روز از طریق «اوراق پاسخ پستی بین‌المللی» میلیون‌ها دلار از سرمایه‌گذاران جذب کرد. اساس کار او پرداخت سود از محل وجوه سرمایه‌گذاران جدید بود، نه از محل فعالیت اقتصادی واقعی. از آن زمان، اصطلاح Ponzi scheme به هرگونه سازوکار مشابه اطلاق می‌شود.
۲.۲. شرکت هرمی
طرح‌های هرمی (Pyramid schemes) نخستین بار در دههٔ ۱۹۶۰ میلادی در ایالات متحده شناخته شدند. در این مدل، سود یا پاداش شرکت‌کنندگان نه از فروش واقعی کالا یا خدمات، بلکه از جذب اعضای جدید تأمین می‌شود. با گسترش بازاریابی شبکه‌ای قانونی، مرز میان فعالیت مشروع و مدل هرمی گاه مبهم شده است، اما معیار اصلی تشخیص، وابستگی سود به عضوگیری به‌جای فروش واقعی است.
۳. سازوکار عملکرد
۳.۱. در طرح پانزی
کلاهبردار یا شرکت مجعول با وعدهٔ بازده بالا و تضمینی، سرمایهٔ عموم را جذب می‌کند. در مرحلهٔ نخست، برای ایجاد اعتماد، سود برخی سرمایه‌گذاران از محل وجوه تازه‌وارد پرداخت می‌شود. این پرداخت‌های ظاهری به‌تدریج موجب گسترش طرح و ورود سرمایه‌گذاران جدید می‌گردد. هنگامی‌که جریان ورودی متوقف شود، سیستم فرو می‌پاشد. 📌 نمونه‌های شاخص: Bernie Madoff در آمریکا، طرح سکه ثامن در ایران.
۳.۲. در شرکت‌های هرمی
شرکت به ظاهر فعالیت بازاریابی یا فروش مستقیم دارد. افراد با پرداخت مبلغی به عنوان «ورودیه» عضو می‌شوند و برای کسب درآمد باید دیگران را به سیستم جذب کنند. در واقعیت، گردش مالی از خریدهای اجباری یا ورودی اعضای جدید تأمین می‌شود و فروش واقعی کالا ناچیز است. با اشباع بازار، ورود اعضای جدید کاهش یافته و سیستم از هم می‌پاشد. 📌 نمونه‌های شناخته‌شده: GoldQuest، BizzTel، تک‌سو.
۴. مقایسهٔ تطبیقی
شاخص مقایسه طرح پانزی شرکت هرمی ماهیت فعالیت ظاهری سرمایه‌گذاری مالی، صندوق یا پروژه اقتصادی بازاریابی شبکه‌ای یا فروش مستقیم منبع پرداخت سود سرمایهٔ ورودی جدید ورودی اعضای جدید و حق عضویت نقش شرکت‌کننده سرمایه‌گذار منفعل عضو فعال در جذب زیرمجموعه محصول یا خدمت واقعی وجود ندارد یا صوری است معمولاً وجود دارد اما بی‌ارزش یا صرفاً پوششی شیوهٔ تبلیغ وعدهٔ بازده ثابت و بدون ریسک وعدهٔ استقلال مالی از طریق «شبکه‌سازی» زمان فروپاشی با توقف جذب سرمایه با توقف جذب عضو جدید وضعیت قانونی در ایران مصداق کلاهبرداری مالی (قانون مجازات اسلامی، ماده ۱ قانون تشدید) فعالیت غیرقانونی طبق مصوبهٔ هیئت دولت و تعزیرات حکومتی
۵. پیامدهای اقتصادی و اجتماعی
هر دو نوع طرح موجب انتقال غیرمولد سرمایه از بخش واقعی اقتصاد به جریان‌های کاذب می‌شوند. خسارت‌های ناشی از فروپاشی این طرح‌ها، اعتماد عمومی به بازارهای مالی را تضعیف کرده و گاه منجر به بحران‌های اجتماعی و اعتراضات گسترده می‌شود. در سطح کلان، گسترش چنین الگوهایی مانع شکل‌گیری بازار سرمایهٔ شفاف و رشد کارآفرینی مشروع می‌شود.
۶. نشانه‌های هشداردهنده برای شناسایی طرح‌های فریبنده
- وعدهٔ سود بالا و تضمینی بدون ریسک؛
- نبود اطلاعات شفاف دربارهٔ محل سرمایه‌گذاری یا منبع درآمد؛
- تأکید بیش از حد بر جذب دیگران یا خرید اجباری بسته‌ها؛
- ناتوانی در برداشت سرمایه یا تأخیر در پرداخت سود؛
- استفاده از اصطلاحات فنی و پرزرق‌وبرق بدون پشتوانهٔ فنی واقعی.
۷. نتیجه‌گیری
پانزی و هرمی هر دو بر پایهٔ «ورود مستمر سرمایه یا عضو جدید» بنا شده‌اند، اما از لحاظ سازوکار و ظاهر فعالیت تفاوت بنیادین دارند. پانزی‌ها با نقاب «سرمایه‌گذاری» و هرمی‌ها با نقاب «بازاریابی» عمل می‌کنند. در هر دو، زمانی که رشد شبکه متوقف شود، فروپاشی اجتناب‌ناپذیر است. مقابلهٔ مؤثر با این پدیده‌ها نیازمند شفافیت مالی، آموزش عمومی و نظارت بین‌نهادی است.
منابع (نمونهٔ استنادات)
- U.S. Securities and Exchange Commission (2024). Ponzi schemes. Investor.gov
- Federal Bureau of Investigation (FBI). Financial Crimes – Ponzi and Pyramid schemes.
- Investopedia (2024). Difference Between Ponzi and Pyramid Schemes.
- Wikipedia (FA). ترفند پانزی، شرکت هرمی، کلاهبرداری سکه ثامن.
- بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، اداره نظارت بر مؤسسات مالی غیرمجاز (۱۴۰۲).
- وزارت صنعت، معدن و تجارت. اطلاعیه دربارهٔ فعالیت‌های بازاریابی شبکه‌ای و فهرست شرکت‌های مجاز (۱۴۰۳).