مقدمه

در دنیای امروز، فناوری به عنوان موتور محرکه توسعه اقتصادی و اجتماعی عمل می‌کند و ایران نیز به عنوان کشوری با پتانسیل بالای انسانی و منابع طبیعی، بر نقش آن در تحقق "اقتصاد دانش‌بنیان" تأکید ویژه‌ای دارد. بر اساس سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ (Vision 2025)، ایران هدف‌گذاری کرده تا با تمرکز بر نوآوری، وابستگی به نفت را کاهش دهد و به یکی از قدرت‌های برتر منطقه‌ای در فناوری تبدیل شود. علی‌رغم تحریم‌های بین‌المللی که بیش از سه دهه است دسترسی به فناوری‌های جهانی را محدود کرده، ایران با رشد سریع خروجی علمی (سریع‌ترین رشد جهانی با ۲۵.۷ درصد سالانه تا سال ۲۰۱۰) و افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان (از ۳۰۰۰ در ۲۰۱۶ به ۸۰۴۶ در ۲۰۲۳)، پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. در سال ۲۰۲۵، رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری (GII) به ۷۰ رسید، با رتبه ۸ در اندازه بازار و ۱۷ در میان کشورهای با درآمد متوسط-بالا. این مقاله به بررسی جامع نقش فناوری در اقتصاد، جامعه، بخش‌های کلیدی، چالش‌های پیش رو و تاریخچه فناوری در ایران می‌پردازد، با تکیه بر منابع معتبر مانند گزارش‌های WIPO، UNESCO و سازمان‌های دولتی ایران. همچنین، از محتوای پوستر "تاریخچه چرخه‌های نوآوری" (The History of Innovation Cycles) استفاده شده که بر اساس نظریه "امواج بلند نوآوری" جوزف شومپیتر (Joseph Schumpeter) و "نابودی خلاق" (Creative Destruction) تدوین شده و امواج نوآوری را از انقلاب صنعتی تا فناوری پایدار در طول ۲۵۰ سال توصیف می‌کند.

تاریخچه فناوری در ایران با تمرکز بر چرخه‌های نوآوری جهانی

ایران (تاریخی: پارس) از دوران باستان تا عصر مدرن، مهد نوآوری‌های علمی و فناوری بوده و دانشمندانی چون خوارزمی، ابن‌سینا و بیرونی جهان را دگرگون کرده‌اند. این تاریخچه را می‌توان به دوره‌های باستانی، اسلامی، مدرن و معاصر تقسیم کرد. جدول زیر خط زمانی کلیدی را بر اساس منابع معتبر مانند ویکی‌پدیا و گزارش‌های UNESCO خلاصه می‌کند.

دوره	زمان تقریبی	دستاوردها و نوآوری‌های کلیدی	توضیحات و تأثیرات	منابع
باستانی (پیشاهخامنشی تا ساسانی)	۸۰۰۰ ق.م تا ۶۵۱ م	- قنات (۲۷۰۰ ق.م، گناباد: قدیمی‌ترین سیستم آبیاری جهان). - استخراج مس (۶۵۰۰ ق.م). - پیل بغداد (باتری اولیه، اشکانی/ساسانی). - دانشگاه گندی‌شاپور (بیمارستان و آکادمی پزشکی). - سرشماری سیستماتیک (هخامنشی: برای مالیات و نظامی).	بنیاد مهندسی هیدرولیک و پزشکی؛ قنات به ۴۰ هزار نفر آب می‌رساند و به اروپا/آسیا گسترش یافت. تأثیر بر کشاورزی و شهرنشینی.	، ، ،
دوران اسلامی (عصر طلایی)	۷۵۰–۱۲۵۸ م	- جبر و نجوم (خوارزمی، ۸۳۰ م: جدول‌های نجومی). - شیمی و تقطیر (جابر بن حیان: اسیدهای معدنی). - پزشکی (رازی: تشخیص دیفرانسیل؛ ابن‌سینا: قانون در طب). - نجوم (بیرونی: شعاع زمین، ۱۰۰۰ م؛ صوفی: کشف کهکشان اندرومدا). - رنگین‌کمان (کمال‌الدین فارسی: توضیح ریاضی، ۱۳۰۰ م). - رصدخانه مراغه (خواجه نصیر: دینامیک سماوی).	انتقال دانش به اروپا؛ ایران ۵۰% دانشمندان اسلامی را تأمین کرد. تأثیر بر رنسانس غربی.	، ، ، ، ،
دوران مدرن (قاجار تا پهلوی)	۱۸۰۰–۱۹۷۹ م	- آستروتاب‌های نجومی (۱۸۰۰ م). - دانشکده پزشکی ارومیه (۱۸۷۸ م: کاهش مرگ نوزادان). - پیوند قرنیه (۱۹۳۵ م: نخستین در ایران). - لیزر گازی (علی جوان، ۱۹۶۰ م). - نظریه مجموعه‌های فازی (لطفی زاده، ۱۹۷۳ م).	ورود علوم غربی؛ رشد دانشگاه‌ها از ۱۰۰ هزار (۱۹۷۹) به ۴.۷ میلیون دانشجو. تمرکز بر پزشکی و مهندسی.	، ، ،
دوران معاصر (پس از انقلاب)	۱۹۷۹–۲۰۲۵ م	- واکسن COVIran Barekat (۲۰۲۱: نخستین در خاورمیانه). - ماهواره امید (۲۰۰۹: نهمین کشور پرتاب‌کننده). - گوسفند شبیه‌سازی‌شده (۲۰۰۶). - مقالات نانو (رتبه ۴ جهانی، ۲۰۱۷). - ربات سورنا (۲۰۱۰: humanoid). - سوپرکامپیوتر (۲۰۰۷: ۸۶۰ میلیارد عملیات/ثانیه). - مقالات AI (رتبه ۸ جهانی، ۲۰۱۹). - پرتاب سیمرغ (۲۰۲۴: رکورد محموله ۳۰۰ کیلویی).	رشد ۲۵.۷% سالانه خروجی علمی؛ ۸۰۴۶ شرکت دانش‌بنیان (۲۰۲۳). خودکفایی علی‌رغم تحریم‌ها.	، ، ، ، ، ،

این تاریخچه نشان‌دهنده تداوم نوآوری از قنات‌های باستانی تا AI مدرن است و پایه‌ای برای توسعه فعلی فراهم کرده. محتوای پوستر "تاریخچه چرخه‌های نوآوری" (Visual Capitalist, ۲۰۲۱)، که بر اساس نظریه شومپیتر (۱۹۴۲) تدوین شده، امواج بلند نوآوری را در شش موج توصیف می‌کند: موج اول (۱۷۸۰-۱۸۴۰: نیروی آب، نساجی، آهن؛ ۶۰ سال)، موج دوم (۱۸۴۰-۱۹۰۰: بخار، راه‌آهن، فولاد؛ ۵۵ سال)، موج سوم (۱۹۰۰-۱۹۵۰: برق، شیمی، موتور احتراق؛ ۵۰ سال)، موج چهارم (۱۹۵۰-۱۹۹۰: پتروشیمی، الکترونیک، هوانوردی؛ ۴۰ سال)، موج پنجم (۱۹۹۰-۲۰۲۰: شبکه دیجیتال، نرم‌افزار، رسانه جدید؛ ۳۰ سال) و موج ششم (۲۰۲۰-...: AI، IoT، ربات‌ها، فناوری پاک؛ ۲۵ سال). این چارچوب جهانی، پیشرفت‌های ایران را در موج ششم (مانند AI و فناوری پاک) برجسته می‌کند و نشان می‌دهد چگونه ایران با تمرکز بر خودکفایی، به "نابودی خلاق" شومپیتر می‌پیوندد.

نقش فناوری در اقتصاد ایران

فناوری، به ویژه در چارچوب "اقتصاد مقاومتی" معرفی‌شده توسط رهبر انقلاب در ۲۰۱۴، به کاهش وابستگی به نفت (که ۴۰ درصد GDP را تشکیل می‌دهد) و تنوع‌بخشی اقتصادی کمک کرده است. شرکت‌های دانش‌بنیان، به عنوان ستون فقرات این تحول، در سال ایرانی گذشته (تا مارس ۲۰۲۵) درآمد خود را ۶۰ درصد افزایش دادند و به ۱.۸۳۳ کوادریلیون تومان (بیش از ۴۰ میلیارد دلار) رسیدند. فروش کلی این شرکت‌ها از ابتدای سال جاری به ۱.۲۵ کوادریلیون ریال (۲۵ میلیارد دلار) رسیده و صادرات آن‌ها به ۲.۵ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۲ (۲۰۲۳-۲۰۲۴) بالغ شده است. بازار خدمات IT در ایران تا سال ۲۰۲۵ به ۵.۲۲ میلیارد دلار رسیده و با نرخ رشد سالانه ۶.۰۸ درصد تا ۲۰۳۰ ادامه خواهد یافت، که عمدتاً به دلیل تقاضای ابری و امنیت سایبری است.

فناوری در بخش‌های تولیدی نیز مؤثر بوده؛ برای مثال، ۷۰ درصد تجهیزات صنعتی بومی‌سازی شده و ایران در تولید نانوتکنولوژی (رتبه ۷ جهانی در مقالات) و بیوتکنولوژی پیشرو است. نوبل اقتصاد ۲۰۲۵، که به نوآوری اختصاص یافت، درس‌هایی برای ایران دارد: نوسازی فناوری و افزایش رقابت می‌تواند بهره‌وری را تا ۳۰ درصد افزایش دهد، همان‌طور که در مدل‌های رشد درون‌زا تأکید شده است. با این حال، هزینه R&D تنها ۰.۳۳ درصد GDP در ۲۰۱۲ (هدف ۴ درصد تا ۲۰۲۵) است و ۷۵ درصد بودجه تحقیقاتی دولتی است، که نشان‌دهنده نیاز به سرمایه‌گذاری خصوصی بیشتر است. فناوری رگ‌تک (RegTech) نیز در ۲۰۲۵ به عنوان ستون خدمات مالی عمل می‌کند و می‌تواند تحول دیجیتال در فین‌تک ایران را تسریع کند.

نقش فناوری در جامعه و آموزش

فناوری، جامعه ایران را از طریق بهبود سلامت، کشاورزی و ارتباطات دگرگون کرده و آموزش را به سمت STEM (علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات) هدایت نموده است. جمعیت دانشگاهی از ۱۰۰ هزار نفر در ۱۹۷۹ به ۴.۷ میلیون در ۲۰۱۶ رسیده و ایران دومین رتبه جهانی در فارغ‌التحصیلان مهندسی را دارد. در المپیاد نجوم و اخترفیزیک ۲۰۲۵، دانشجویان ایرانی پنج مدال طلا و رتبه اول جهانی کسب کردند. فناوری در سلامت، با تولید واکسن COVIran Barekat (اولین واکسن COVID-19 بومی در خاورمیانه، ۲۰۲۱) و رتبه دوم جهانی در پیوند سلول‌های بنیادی، گردشگری پزشکی را تقویت کرده و ایران را به رهبر منطقه‌ای تبدیل نموده است. در کشاورزی، برنج تراریخته (GM rice، ۲۰۰۵) امنیت غذایی را افزایش داده است.

با این حال، "پرولتاریای آکادمیک جدید" (فارغ‌التحصیلان بیکار) و مهاجرت مغزها (۲۵.۷ درصد دانشجویان دکتری در ۲۰۱۲) چالش‌هایی هستند. فناوری‌های کمکی (assistive tech) نیز ایران را به الگویی موفق در کشورهای در حال توسعه تبدیل کرده، که در اجلاس GATE-۲۰۲۵ معرفی شد. ترافیک داده در ایران در چهار ماه اخیر ۵۰ درصد رشد داشته و هدف، تبدیل به هاب ترانزیت داده منطقه‌ای است.

بخش‌های کلیدی فناوری در ایران

ایران در شاخص نوآوری جهانی ۲۰۲۴ رتبه ۶۴ را کسب کرده و در بخش‌های زیر پیشرفت‌های برجسته‌ای داشته است.

فناوری اطلاعات (IT) و هوش مصنوعی (AI)

ایران رتبه ۱۵ جهانی در مقالات AI (تا ۲۰۲۵) و ۱۴ در مقالات AI از ۱۹۹۷-۲۰۱۷ (۳۴,۰۲۸ مقاله) دارد. در ۲۰۲۳، رتبه دوم منطقه‌ای در کمیت و کیفیت مقالات AI را کسب کرد. دولت قصد دارد اولین مرکز داده GPU را تا ۲۰۲۵ راه‌اندازی کند و پارک AI بسازد. سوپرکامپیوترهای بومی (۸۶۰ میلیارد عملیات در ثانیه، ۲۰۰۷) و سوئیچ ۴۰ گیگابیتی تولید شده‌اند. نمایشگاه Elecomp 2025 با حضور صدها شرکت داخلی و ۱۸ خارجی، فناوری را به عنوان بازتعریف‌کننده آینده معرفی کرد. سرمایه‌گذاری قابل توجهی برای تقویت IT و AI لازم است، همان‌طور که معاون وزیر ارتباطات در آوریل ۲۰۲۵ تأکید کرد.

بیوتکنولوژی

ایران یکی از پیشرفته‌ترین بخش‌های بیوتک در جهان در حال توسعه را دارد، با رتبه ۲۱ در مقالات (۴۰۰۰ مقاله تا ۲۰۱۴). سرمایه‌گذاری ۲.۵ میلیارد دلاری (۲۰۰۸-۲۰۱۳) منجر به تولید ۱۵ نوع آنتی‌بادی مونوکلونال (۲۰۱۲) و کلون گوسفند (۲۰۰۶) شده است. در ۲۰۲۳، ۳۶۲ شرکت دانش‌بنیان در بیوتک و ۴۸۰ در داروسازی پیشرفته فعال بودند.

فناوری فضایی

ایران نهمین کشور در پرتاب ماهواره بومی (Omid، ۲۰۰۹) و ششم در ارسال حیوانات به فضا است. تا دسامبر ۲۰۲۴، هفت پرتاب رسمی موشک سیمرغ انجام شده، از جمله Saman-1 با محموله ۳۰۰ کیلوگرمی. ایران هشتمین کشور در تولید موتورهای جت است.

فناوری کوانتوم

سال ۲۰۲۵ "سال کوانتوم" در ایران نامیده شده و سند ملی برای توسعه آن تصویب گردیده. ایران قصد دارد اولین آزمایشگاه ارتباط کوانتومی و ساعت اتمی ملی را تأسیس کند، که در بند "ط" ماده ۹۹ قانون برنامه هفتم توسعه تأکید شده است.

چالش‌ها و تأثیر تحریم‌ها

تحریم‌های ۳۰ ساله، دسترسی به تجهیزات و همکاری‌های بین‌المللی را محدود کرده و FDI را به کمتر از ۱ درصد GDP رسانده است. این تحریم‌ها هزینه R&D را افزایش داده و مهاجرت استعدادها را تشدید کرده، اما "اقتصاد مقاومتی" را تقویت نموده و خودکفایی را به ۷۰ درصد تجهیزات صنعتی رسانده است. شکاف دیجیتال و تورم بالای ۳۵-۴۰ درصد در ۲۰۲۵ نیز چالش‌هایی هستند، اما خروجی علمی ایران را به ۱.۰۲ درصد سهم جهانی (از ۰.۰۰۰۳ درصد در ۱۹۷۰) رسانده است.

چشم‌انداز آینده

ایران با هدف خودکفایی کامل در علوم تا ۲۰۲۵ و رشد ۵۰ درصدی ترافیک داده، پتانسیل تبدیل به قدرت برتر فناوری (رتبه برتر ۱۰ در فناوری‌های حیاتی، ۲۰۲۳) را دارد. همکاری با کشورهای شرقی (مانند روسیه و آفریقای جنوبی) و تفاهم‌نامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیز در ۲۰۲۴، فرصت‌هایی ایجاد کرده است. فناوری می‌تواند ۳-۵ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه کند، و ایران با تمرکز بر AI و انرژی پاک، می‌تواند چالش‌های جهانی را حل کند – همان‌طور که موج ششم نوآوری در پوستر Visual Capitalist پیش‌بینی می‌کند.

نتیجه‌گیری

فناوری در ایران، علی‌رغم چالش‌ها، ابزاری برای تاب‌آوری و پیشرفت است و نقش محوری در تحقق توسعه پایدار ایفا می‌کند. تاریخچه غنی آن، از قنات تا ماهواره، و ادغام با چرخه‌های جهانی نوآوری، پایه‌ای برای آینده‌ای نوآورانه فراهم کرده. با افزایش سرمایه‌گذاری خصوصی، کاهش تحریم‌ها و مدیریت مهاجرت، ایران می‌تواند به هاب فناوری منطقه تبدیل شود. این تحول نیازمند حکمرانی نوآورانه است، همان‌طور که نوبل ۲۰۲۵ نشان داد.

منابع

• گزارش‌های WIPO و GII 2025.
• UNESCO Science Report: Towards 2030 (2015).
• گزارش‌های سازمان فناوری اطلاعات ایران (ITO.gov.ir).
• Press TV و Tehran Times (2025).
• Wikipedia: Science and Technology in Iran (به‌روزرسانی 2025).
• Visual Capitalist: Long Waves: The History of Innovation Cycles (2021).